Świat się zmienia i zmienia się coraz szybciej. Trudno jest powiedzieć, jak będzie wyglądał świat za 10 lat, tym bardziej za 50 lub 100 lat. Dawniej ludzie mogli być pewni, że zawód w którym się wyuczą, zapewni im pewny zarobek aż do czasów emerytury. Nie mniej jednak, transformacja współczesnego świata idzie w stronę, w którą niewiele osób się spodziewa. Artykuł tylko pokrótce przedstawia społeczno-ekonomiczne wyzwania, przed którymi stawia obecnie żyjących ludzi rzeczywistość.
Jednym z największych problemów mają wpływ na ekonomię jest zmiana klimatu. Po raz pierwszy naukowcy zaczęli nagłaśniać szkodliwy wpływ zużywania światowych zasobów surowców nieodnawialnych w latach 70. XX w. – 50 lat temu. W odróżnieniu od tego, co wielu myśli nie jest to tylko i wyłącznie wzrost rocznej średniej temperatury, ale również nasilenie wielu zjawisk pogodowych, tj. burze, huragany, powodzie. Do występujących ówcześnie zmian klimatu przyczynił się w głównej mierze człowiek poprzez swoją aktywność. Przedsiębiorstwa i państwa latami wzbogacały się na eksploatacji zasobów naturalnych, szkodząc jednocześnie środowisku; podobnie działa konsumpcjonizm. Zmieniający się klimat powoduje zwiększenie problem głodu na świecie oraz ogranicza dostęp do wody. Najbiedniejsze kraje są najbardziej narażone na skutki, pomimo że zwłaszcza to kraje najbogatsze wywołały następstwa kryzysu klimatycznego, co może pogłębić nierówności społeczne i zarobkowe. Wiele działań może zostać podjętych, by złagodzić skutki kryzysu klimatycznego i zmniejszyć emisje gazów cieplarnianych, jak na przykład przechodzenie na źródła odnawialne i alternatywne (zeroemisyjna energia jądrowa), rzetelna edukacja klimatyczna, inwestycje w innowacje służące, np. wychwytywaniu i sekwestracji dwutlenku węgla z powietrza; handel uprawnieniami do emisji, podatek węglowy, geoinżynieria bądź działania na poziomie jednostki. Kryzys klimatyczny będzie miał stopniowo coraz większy wpływ na życie każdego człowieka z osobna niezależnie od miejsca zamieszkania, co czyni go jednym z kluczowych wyzwań w XXI w.
Przemiany demograficzne dosięgną również ekonomię. Mogłoby się wydawać, iż nastąpił progres w zmniejszaniu różnic ze względu na płeć, jednak niewiele się zmieniło. Wskaźnik Nierówności Płci (Gender Inequality Index) jest w Polsce cztery razy większy niż w Holandii. Zakorzenione w społeczeństwie przekonania blokują firmy, organizacje i rządy przed kreatywnymi i innowacyjnymi rozwiązaniami, które mogłyby wnieść kobiety. Pomimo wciąż niewielkiego odsetku światowego majątku w 2000r. (15%), ma on do 2030r. zwiększyć się do 55%.[1] Więcej kobiet na stanowiskach przywódczych oraz w polityce z pewnością może przyczynić się do przełamanie schematów. Rozpowszechnienie się kobiecego stylu zarządzania może zwiększyć innowacyjność znajdywanych rozwiązań. Podobnie może wpłynąć większa różnorodność. W zintegrowanych zespołach może wystąpić tzw. efekt synergii w odwołaniu do powiedzenia „Co dwie głowy, to nie jedna”. W zespole, w którym występuje tolerancja, komunikacja oraz zarządzanie nastawione zarówno na ludzi, jak i na zadanie, gdzie ludzie czują się bezpiecznie, by podzielić się swoimi pomysłami, wspólnie można wypracować rozwiązanie, którego jednostka mogłaby nie wypracować. W takim świecie więcej kobiet mogłoby być aktywnych zawodowo, uzyskać własne źródło dochodu, zwiększając swoją niezależność od mężczyzn. Opisany trend sukcesywnie może zmniejszyć nierówności występujące pomiędzy płciami, tzw. gender gap.
Dziedziną głównych dyskusji polityków obok ekonomii, bezpieczeństwa, itp. jest demografia. W wysoko rozwiniętych państwach występuje zjawisko starzejącego się społeczeństwa, polegające na zwiększaniu się liczby osób starszych (osób w wieku poprodukcyjnym – powyżej 65 roku życia) na rzecz zmniejszenia się osób w wieku przedprodukcyjnym (poniżej 15 roku życia). Tylko do 2060r. w Polsce ma przybyć ok. 4,5mln osób w wieku poprodukcyjnym. Ze zjawiskiem jest związany wskaźnik przyrostu naturalnego. Jeśli jest on niższy niż 2,1 (2,1 urodzenia na kobietę w wieku rozrodczym; poziom zastępowalności pokoleń) oznacza to, że ma się do czynienia z populacją malejącą. Starzejące się społeczeństwo pociąga za sobą malejącą siłę roboczą, a przez to problem z systemem emerytalnym w przypadku takim jak w Polsce, gdzie młodsze pokolenie pracuje, by utrzymać starsze pokolenia. Zatrważające dane można zauważyć w Chinach, gdzie polityka jednego dziecka spowodowała, iż w latach 70-tych ponad 7 osób pracowało na 1 emeryta, a do połowy tego stulecia ma być to tylko ok. 1,8 osób. Sytuacja demograficzna, jak opisana, może silniej wpłynąć na spowolnienie wzrostu gospodarczego poprzez zmniejszenie siły roboczej oraz mniejszą konsumpcję. Aczkolwiek, przemiany demograficzne dają pole do popisu kreatywnym jednostkom. Świat potrzebuje rozwiązań skierowanych na osoby w wieku produkcyjnym, będącym na emeryturze, np. w zakresie medycyny, opieki czy też czasu wolnego. Osoby starsze mogą mieć doświadczenie, które może okazać się cenne dla młodszych pracowników, rozpoczynających karierę, dlatego też mogą pełnić funkcję mentorów, nauczycieli. Przy zwiększającej się długości życia, jak i polepszającym się ogólnie stanie zdrowia ludzi bardzo prawdopodobne, iż wiek emerytalny zostanie podniesione. Takie podejście wdrażają lub planuje wdrożyć wiele państw europejskich. Poza tym, istnieją możliwości tworzenia miejsc pracy dla seniorów chcących pozostać aktywnymi na rynku pracy. Dla państw starzejących się niektóre problemy społeczno-ekonomiczne może załagodzić migracja obywateli z krajów rozwijających się (brain drain – „drenaż mózgów” – zjawisko migracji wykształconych, zdolnych młodych do krajów z lepszymi perspektywami rozwoju bądź zarobkowymi) szczególnie w sytuacji, gdy wielu młodych wyjeżdża z kraju, szukając wykształcenia i lepszych perspektyw. Warto nadmienić, iż często migracje są spowodowane czynnikami, tj. wojna, katastrofy naturalne, niż chęciami często większych możliwości pracy. W odróżnieniu do tego, co myśli wiele osób najczęściej emigrują osoby młode, zdolne do pracy, mogące wnieść swój wkład w wzrost i rozwój gospodarczy kraju migracji, nie natomiast ci, którzy mogą potencjalnie pobierać zasiłki socjalne[2]. Transformacja demograficzna jest czynnikiem zarówno wyzwań, jak i możliwości.
Nie można nie wspomnieć o wpływie technologii, która zrewolucjonizowała życie ludzi. Niezmiennie, przyczyni się ona do jeszcze szybszego rozwoju nauki oraz ułatwienia życia. Technologię obejmującą sztuczną inteligencję oraz algorytmy można dostrzec już dzisiaj, np. w algorytmach na mediach społecznościowych, które skłaniają użytkownika do spędzania w danym medium. Współczesną ekonomię można nazwać ekonomią uwagi oraz informacji, w której kluczowe zasoby stanowią uwaga klienta oraz posiadana informacja. Big data są podstawą działania algorytmów. Yuval Noah Harari w swojej książce 21 lekcji na XXI w. sugeruje, iż w przyszłości sztuczna inteligencja może ograniczyć wolność człowieka, jako że odda swój wybór algorytmowi, który na podstawie big data podejmie decyzję, np. na jakie studia powinien wybrać się absolwent liceum. Od czasów rewolucji przemysłowej w przemyśle następuje automatyzacja i robotyzacja, co polega na przejmowaniu przez roboty ludzkich zadań mogących zostać zautomatyzowane. Nie mniej jednak, w przyszłości nie tylko zajęcia powtarzalne i monotonne, ale również kreatywne. Proces ten może przyczynić się do wystąpienia bezrobocia strukturalnego. Autorzy książki Good economics. Nowe rozwiązania globalnych problemów proponują, by chronić pracowników, nie miejsca pracy[3]. Robotyzacja może z jednej strony oznaczać dla ludzi więcej czasu wolnego, z drugiej natomiast utratę źródła zarobku. Pracownicy, którzy straciliby pracę, mogliby przekwalifikować się. Niestety, przekwalifikowanie wymaga czasu, pieniędzy i wysiłku, na które nie każdy może sobie pozwolić. Jednak bezrobotni mogliby z czasem zająć się zadaniami ważnymi z punktu społecznego, np. znaleźć pracę w organizacjach pozarządowych. Różnorodne programy wsparcia są implementowane z różnym, jednak często pozytywnym skutkiem. Zasiłki dla bezrobotnych nie są wystarczającym rozwiązaniem. Politycy i ekonomiści dyskutują nad wprowadzeniem Bezwarunkowego Dochodu Podstawowy – świadczenie w takiej samej ilości dla każdego mieszkańca kraju bez dodatkowych warunków (Universal Basic Income). Takie świadczenie umożliwiłoby skromne utrzymanie wraz z udziałem w kursach kwalifikacyjnych, bezpłatnych stażach czy powrót na studia, co mogłoby zaowocować osobiście dla jednostki, a także dla całej gospodarki, zmniejszając nierówności, wyrównując szanse, zmniejszając stopę bezrobocia oraz możliwie zwiększając wzrost gospodarczy w długim okresie. Jak pokazano technologia może mieć zarówno korzystny, jak i pejoratywny wpływ na życie jednostek. Przedstawione wyzwania stanowią zaledwie cząstkę całej gamy wyzwań, z jakimi mogą zmagać się ludzie w obliczu rozwoju technologii.
Jednym z rozwiązań, będącym także trendem jest ekonomia współpracy i dzielenia się. W świecie, w którym występuje konsumpcjonizm, a wysypiska zalewane są przez niekończące się odpady minimalizm jest w stanie polepszyć stan środowiska. Pojęcie sugeruje współpracę na różnych poziomach, zarówno globalnej i lokalnej oraz dzielenie się zasobami, np. subskrypcja na platformie Netflix zamiast posiadania kaset z filmami lub karnet na siłownię w odróżnieniu od własnego sprzętu sportowego. Takie podejście sugeruje dostęp do dóbr i korzystanie z nich przez określony czas za opłatą. W krajach wysokorozwiniętych coraz młodsze pokolenia nie dostrzegają wartości w posiadaniu nadmiernej ilości dóbr materialnych. Taki punkt widzenia szczególnie zauważalny jest w krajach, w których nie występował komunizm bądź niedostatek. Pokolenia, które doświadczyły któregoś z dwóch zazwyczaj pragną nacieszyć się prawem do własności prywatnej. Podobnym konceptem jest ekonomia cyrkularna – z założenia odnawialny i samoregenerujący się system, mający za zadanie zredukować (i docelowo wyeliminować) ilość powstających w gospodarce niewykorzystanych odpadów i nieużytków – celem jest ich ponowne „zaangażowanie” do cyklu w sposób efektywny, niekoniecznie w tej samej roli, oraz budowanie społecznego, ekonomicznego i naturalnego kapitału[4], w opozycji do występującej uniwersalnie ekonomii linearnej, w której zasób, potem jako użytkowany produkt, gdy skończy się jego przydatność, trafia jako odpad na środowisko. Powyższe koncepty mieszczą się w zakresie tego, co Klaus Schwab, założyciel Światowego Forum Ekonomicznego nazywa kapitalizmem interesariuszy[5] sytemu kapitalistycznego, który uwzględnia potrzeby wszystkich grup społecznych: pracodawców, pracowników, okolicznych mieszkańców, klientów, władze samorządowe i parlamentarne oraz organizacje pozarządowe; to również system, w którym gospodarka zwraca uwagę na swój potencjalny wpływ na środowisko. Założenie uwzględnia pojęcie zrównoważonego rozwoju, który uwzględnia aspekty społeczny, ekonomiczny i ekologiczny na równym poziomie. Z pewnością taki system może w pewnym stopniu pomóc zmieniać świat na lepsze.
Choć nie da się przewidzieć przyszłości, śmiało można wyznaczyć poszczególne trendy oraz kierunek, w jakim zmierza świat. Zaprezentowane w poniższym artykule trendy oraz wynikające z nich wyzwania i możliwości stanowią ułamek zmian, przez które przechodzi ekonomia we współczesnym świecie. Oczywiście, różne czynniki, tj. COVID-19 mogą zmienić w jakimś stopniu bieg ekonomii i zmian społecznych, jednak i tak ogólny nurt przemian może zostać określony.
Źródła:
- Guillen, Mauro F., (2021), 2030 Jak ścieranie się najwyraźniejszych dzisiejszych trendów przekształci przyszłość wszystkiego?
- Duflo, E., Banerjee, A. V., 2019, Good economics. Nowe rozwiązania globalnych problemów.
- Ekonomia cyrkularna. Trend, który może zatrzymać eksploatowanie planety. (2017). Źródło: https://www.forbes.pl/przywodztwo/ekonomia-cyrkularna-trend-ktory-moze-zatrzymac-eksploatowanie-planety/y6b1lbc
- Schwab, P., (2022). Kapitalizm interesariuszy.
[1] Guillen, Mauro F., (2021), 2030 Jak ścieranie się najwyraźniejszych dzisiejszych trendów przekształci przyszłość wszystkiego?
[2] Duflo, E., Banerjee, A. V., 2019, Good economics. Nowe rozwiązania globalnych problemów.
[3] Duflo, E., Banerjee, A. V., 2019, Good economics. Nowe rozwiązania globalnych problemów.
[4] Ekonomia cyrkularna. Trend, który może zatrzymać eksploatowanie planety. (2017). Źródło: https://www.forbes.pl/przywodztwo/ekonomia-cyrkularna-trend-ktory-moze-zatrzymac-eksploatowanie-planety/y6b1lbc
[5] Schwab, P., (2022). Kapitalizm interesariuszy.
Joanna Licha
Autor artykułu